Porodica obuhvata emocionalni sistem od najmanje tri generacije živih srodnika koji su međusobno povezani krvnim, zakonskim i istorijskim vezama. Za razliku od drugih sistema, porodični je jedinstven po tome što se u njega ulazi rođenjem, usvojenjem i brakom, a izlazi samo smrću (možda ni tada, s obzirom da uticaj um’rlih članova na ostale često ostaje prisutan). Pripadnost porodici je data, ona se ne bira, osim, u izvjesnoj meri, kada je brak u pitanju.
Porodica ostaje ,,nevidljiva” za nauku sve do sredine prošlog vijeka, kada postaje značajan predmet interesovanja mnogih društvenih, pa i prirodnih nauka. Krajem četrdesetih i početkom pedesetih godina prošlog vijeka nastaje porodična terapija. Ona unosi sasvim novu dimenziju u psihoterapijsku praksu, s obzirom da se okreće od pojedinca porodici i drugim sistemima.
Za život svakog pojedinca porodica je presudna, pogotovo u prvim godinama života. Obrasci koji nastaju tada utiču na odabir prijatelja, partnera i zanimanja kroz čitav život i ponavljaju se kroz čitav život, čak i onda kada ih nismo svjesni.
Porodična psihoterapija je savremeni terapijski model koji obuhvata rad sa pojedincem, partnerima i/ili porodicom. Zavisno od problema, određuje se tempo održavanja seansi. Obično je to jednom nedjeljno ili jednom u dve nedjelje.
Ona se oslanja na sistemsku teorije porodice, po kojoj je sistem (porodica) shvaćen kao skup povezanih dijelova (članovi porodice) koji su u međusobnoj interakciji. Svaki sistem ima svoja pravila koja određuju kako se dijelovi odnose jedan prema drugom i kako, sa svoje strane, utiču na sistem u cjelini.
Simptomatsko ponašanje, odnosno ponašanje člana porodice koji ,,nosi“ simptom (identifikovani pacijent, crna ovca, žrtveno jagnje) se posmatra u okviru porodice i interakcije sa ostalim članovima porodice i drugih sistema - šira porodica, škola, posao... Izbor osobe u sistemu koja će nositi simptom, zavisi od njene pozicije u porodici i odnosima unutar sistema. Polazi se od shvatanja da simptom pojedinca ima određenu funkciju u okviru porodice, koja može da bude protektivna za porodicu i da štiti njenu cjelovitost, ali narušava psihičko blagostanje onoga ko je nosilac simptoma. U praktičnom radu se pomjera akcenat sa pitanja ,,Zašto je problem nastao?“ na pronalaženje odgovora na pitanje kako je nastao, šta je ono što problem održava, usložnjava ili komplikuje.
U početnim fazama rada, terapeut proučava funkcionisanje porodice, njenu strukturu, uloge, funkcije, pravila, komunikacije, kao i odnos porodice sa širim sistemom, fazu životnog ciklusa u kojoj se porodica nalazi, kritične životne događaje i načine na koje porodica rješava probleme i prilagođava se novonastalim promjenama. Na osnovu eksploracije porodičnog sistema terapeut pravi određene hipoteze putem kojih usmerava svoj dalji rad. Akcenat se stavlja na pronalaženje snaga i resursa porodice i pronalaženje izuzetaka od pravila. Porodice često dolaze sa uvjerenjem da su iscrpile sve svoje kapacitete u nošenju sa određenom problematikom i da se nalaze u slijepoj ulici. Uloga terapeuta, između ostalog, se sastoji i u tome da ukaže na izuzetke-one situacije u kojima su se članovi porodice pokazali kompetentnim i uspjeli da se izbore sa problemom. Fokus je na sadašnjem momentu (na ,,ovde i sada“) i povezivanju sa prošlošću radi preventiranja budućih problema.
Rad u okviru sistemskog pristupa često podrazumeva zadavanje zajedničkih i/ili pojedinačnih zadataka koji se strateški planiraju i prilagođavaju svakoj porodici posebno i sprovode se u dogovoru sa porodicom.
Nivoi promjene u terapijskom radu se dijele na promjene prvog i drugog reda.
Promjena prvog reda uslovljava smanjenje i nestajanje simptoma kod klijenta (identifikivanog pacijenta), uz moguću pojavu simptoma kod nekog drugog člana porodice. Radi se o promjeni na nivou ponašanja porodice, ali i dalje nije došlo do uvida i promjene uvjerenja.
Promjena drugog reda jeste ona u kojoj dolazi do nestanka simptoma kod klijenta, bez pojave simptoma u sistemu, jer je došlo do promjena u strukturi, disfunkcionalnim interakcijama i određenju realnosti, porodica je postala otvorena za dalje i moguće promjene.
Važna tehnika u porodičnoj terapiji, nezavisno od toga da li se radi sa pojedince, parom ili porodicom jeste genogram, putem koga analiziramo tok porodične istorije, faze razvoja porodice, obrasce odnosa koji se prenose sa koljena na koljeno, kao i događaje koji su prethodili porodičnoj krizi i traženju psihoterapijske pomoći. Njime se traga za odgovorima na pitanja kako događaji poput smrti, bolesti, separacije, preseljenja i slično utiču na obrasce ponašanja u porodici, kao i na unutarporodične odnose. Genogramom se bilježe podaci o članovima porodice za najmanje tri generacije.
Genogram omogućava terapeutu i porodici da sagledaju bitne informacije i dobiju cjelovitu sliku. Genogram ima mnogo toga zajedničkog s tradicionalnim pristupima prikupljanju podataka o porodičnoj anamnezi, s tim što se podaci prikazuju grafički (kroz crtež) i omogućavaju stalne dopune i prilagođavanja pri svakom susretu sa porodicom, parom ili pojedincem. Genogram predstavlja bogat izvor hipoteza o tome kako trenutno porodično funkcionisanje i aktuelna problematika porodičnih odnosa ili člana mogu biti povezani sa porodičnim kontekstom i istorijom razvoja.
KADA SE RADI PORODIČNA TERAPIJA (INDIKACIJE ZA PORODIČNU TERAPIJU)
Indikacije za ovu vrstu terapije vrlo široke, a neke od njih bi bile:
Nedostatak roditeljskih veština u svim uzrastima djece, takođe su poteškoće koje porodice dovode u terapijsku sobu. Sistemska porodična terapija je indikovana u situacijama traumatskih iskustava i okolnostima gubitaka i tugovanja. Oblici terapijskog rada su raznovrsni, pa se porodični terapeut može angažovati u radu sa individuom, sa partnerskim parom, bračnim parom, sibling sistemom (braća i sestre), užom i širom porodicom.
Tekst pripremila Miona Rodić